Co z tą fotografią dokumentalną? Rozwój polskiego dokumentu i reportażu.

Dzisiejszym tematem poruszanym na blogu będzie rozwój fotografii, a szczególnie jej dokumentalnego i reporterskiego odłamu w Polsce. 

UWAGA! Wpis dla wytrwałych, na zimny, deszczowy wieczór przy kubku ciepłej herbaty z cytryną ;) 

Początki fotografii polskiej (1839-65).

Rozwój kulturalny oraz koniunktura ekonomiczna zaborów (austriackiego, pruskiego i rosyjskiego),  na które podzielona była Polska w tym okresie, miały bezpośrednie znaczenie w początkach polskiej fotografii. Przez ówczesny układ polityczny i terytorialny polscy fotografowie działali nie tylko na terenach Polski, ale także na emigracji we Francji na Ukrainie czy Syberii. Jednym z najważniejszych fotografów polskich 19 wieku był Karol Beyer. Od 1845 roku fotografował w Warszawie. Działał na płaszczyźnie różnych technik fotograficznych od kolodionu po ambrotypie, stereoskop czy carte de visite. Niewątpliwie dzięki kontaktom z fotografami francuskimi Beyer poznał wszystkie ważniejsze techniki fotograficzne tego okresu. W historii fotografii zapisały się jego niebanalne, na najwyższym poziomie europejskim portrety. Beyera można również nazwać ojcem polskiej fotografii naukowej i krajoznawczej. 

fot. Karol Beyer, Autoportret, 1861 rok

Kolejny etap ewolucji i rozwoju fotografii polskiej nastąpił w okresie powstania styczniowego (1863r.). Powstała wtedy forma fotografii nazywanej polityczną, która rozumiana była jako rodzaj agitacji, czy walki politycznej. Możemy tutaj wymienić znów nazwisko Karola Beyera oraz Walerego Rzewuskiego. W końcu XIX w. wraz z rozwojem techniki fotograficznej możemy mówić o początkach fotografii prasowej w Polsce. Pojawia się tutaj nazwisko Konrada Brandela, który uznawany jest za jednego z pierwszych polskich fotografów prasowych. 

fot. Konrad Brandel, Autoportret w gondoli balonu, 1865 rok

Brandel jest również konstruktorem „fotorewolweru”, który umożliwiał wykonywanie zdjęć dynamicznych scen, które możemy nazwać fotografią migawkową, czy fotografią decydującego momentu. Krok dalej poszedł fotograf Łukasz Dobrzański, który zdobył uznanie na scenie międzynarodowej dzięki swoim pracom, które wykonał między innymi w Egipcie na początku XX wieku. Działał już w tym czasie „Tygodnik Ilustrowany”, którego Dobrzeński był stałym współpracownikiem. Lata 30 XX wieku przyniosły również zmiany w fotografii piktorialnej. Piktorialiści, którzy pracowali głównie w technikach szlachetnych, zaczęli dopuszczać w swojej twórczości sceny uliczne, w tym ludzi pracy, co z powodów programowych i ideologicznych nie było możliwe jeszcze kilka lat wcześniej. Bułhak czy Romer zwracali się  bardziej ku modernistycznym tematom i bardziej ostrym środkom formalnym, co znacznie przybliżyło piktorialistów do tak zwanej „nowej fotografii”, którą w latach wcześniejszych odrzucili. 

Fot. Łukasz Dobrzański, Rzezacy, 1906 rok 

Początki dokumentu i reportażu w Polsce.

Piktorilaiści, którzy działali na terenie Polski, przez długi czas odrzucali reportaż fotograficzny, dokument czy jego odmiany jak fotografię społeczną nie rozpatrując ich w ramach sztuki. Podczas gdy na świecie, w tym na przykład w najbliższym sąsiedztwie Polski w Niemczech i Czechosłowacji, od końca lat dwudziestych gatunek rozwijał się dość mocno za sprawą miniaturyzacji aparatów fotograficznych (Leica), to w Polsce gatunek nie budził większego zainteresowania. Możemy zaobserwować tylko dwie formy wykorzystania tego typu fotografii w Polsce. Pierwszą z nich są publikacje w prasie wielkonakładowej (Kurier Warszawski – Jan Ryś i Henryk Śmigacz). Druga nie publiczna to dokumentowanie pracy zawodowej. Istniały również wyjątki, które zapisały się na kartach historii polskiej fotografii : „Do wyjątków należą zdjęcia Aleksandra Minorskiego lat 30., dokumentującego życie biednych mieszkańców Warszawy. Portrety Żydów polskich przedstawiają zdjęcia Romana Vishniaka z Warszawy z końca lat 30. i Mojżesza Worobiejczyka z Wilna. Uzupełniają je fotografie witryn sklepów żydowskich ze Starego Miasta w Lublinie autorstwa Stefana Kiełszni, wykonane jako dokument dla konserwatora zabytków oraz najbardziej różnorodny pod względem zastosowania materii fotograficznej i ukazujący biedę cykl Benedykta Dorysa - znanego warszawskiego fotografa portretowego pt. „Kazimierz nad Wisłą”(1932), który, co warto zaznaczyć, po raz pierwszy pokazany został dopiero w latach 60. Tematyka polskich kresów z okolic Kosowa Poleskiego w postaci zdjęć zbliżonych do programu "fotografii ojczystej" Bułhaka oraz dokumentalnych zdjęć z ukazaniem biedy zapisana została przez fotografa zakładowego Józefa Szymańczyka. Ciekawe reporterskie zdjęcia wojska polskiego w latach 30. wykonał Tadeusz Rydet.” Krzysztof Jurecki, Historia fotografii polskiej do roku 1990

Kolejnym etapem przez który musiała przejść fotografia dokumentalna, to wykorzystanie jej w celach politycznych. Za przykład może służyć Wystawa Fotografii Robotniczej we Lwowie (1936), która demonstrowała wyraźnie lewicowe poglądy. Przewijały się na niej nie tylko aspekty społeczne, ale zaczął pojawiać się już nurt socrealistyczny. 

W czasie II wojny światowej zaczęła rozwijać się polska fotografia wojenna. Jej przedstawicielami są Jan Ryś i Henryk Śmiagacz, którzy dokumentowali wrzesień 1939 roku w stolicy. Kolejnymi postaciami są Tadeusz Bukowski, Sylwester Braun i Eugeniusz Lokajski, którzy dokumentowali powstanie warszawskie wykonując przy tym tak ciekawe zdjęcia jak ślub pary powstańców. 

Fot. Henryk Śmiagacz, Powstanie Warszawskie: Szpital w gmachu PKO przy ulicy Świętokrzyskej, 1944 rok 

Fot. Eugeniusz Lokajski, Ślub pary powstańców, 1944 rok

Tuż po wojnie odbyła się wystawa Bułhaka „Ruiny Warszawy”. Rok 1947 to powstanie Polskiego Związku Artystów Fotografików, który był kontynuacją Foto-Klubu Polskiego. Ostatecznie w 1952 roku związek zmienił nazwę na Związek Polskich Artystów Fotografików, który to pod tą samą nazwą funkcjonuje do tej pory. Organizacji nie ominęły jednak wpływy polityczne i musiała się ona dostosować do ówczesnych realiów życia w socjalistycznym państwie. 

Realizm socjalistyczny (1948 - ok. 1955), czasy schyłku systemu komunistycznego. 

W czasach realizmu socjalistycznego eksperymenty fotograficzny były surowo wzbronione, jednakże z drugiej strony twórczość fotograficzna i pozycja fotografii wobec przejawów kultury okresu socjalizmu była bardzo istotna. Wyłoniły się trzy podstawowe nurty fotografii socjalistycznej, które reprezentowane były w pismach takich jak „Świat Fotografii” i „Fotografia”. Były to nurty: piktorialny, klasycystyczny i reporterski. Ostatni nurt silnie reprezentowany był przez fotografów takich jak : Hartwig, Hermanowicz, Obrąpalska, Strumiński. 

Fot. Mariusz Hermanowicz, Widok z mojego okna, 1968-1979

Lata 60 przyniosły znaczny rozwój fotografii prasowej i reportażu. Sukcesem międzynarodowym zakończyła się wystawa Edwarda Steichna „Rodzina człowiecza”, która odbyła się w Warszawie w 1956 roku. Kolejnym etapem była ewolucja twórczości fotograficznej w stronę fotomedializmu mieszczącego się w ramach filmu eksperymentalnego połączonego z fotografią i video. Ważnym momentem w historii było powstanie (1951 rok) tygodnika „Świat”, którego głównymi reporterami byli Wiesław Prażuch, Jan Kosidowski, Władysław Sławny i Konstanty Jarochowski.. Pismo ukazywało się do roku 1969. Podstawowym założeniem, na którym opierało się wydawnictwo była teoria decydującego momentu. Widać znaczne inspiracje fotografów i edytorów „Świata” fotografiami członków agencji Magnum specjalizujących się w humanistycznym reportażu. Można wysnuć stwierdzenie, że fotografia  pierwszy raz w Polsce potraktowana została na równi z dziennikarskim słowem pisanym. Innymi istotnymi pismami, gdzie fotografia odgrywała dużą rolę były: miesięcznik „Polska” (Tadeusz Rolke), „Przekrój” (Wojciech Plewiński), „Kultura” (Aleksander Jałosiński) oraz „Razem” i „Perspektywy”. Wyróżniającym się pismem był również studencki tygodnik „ITD” (Bogusław Biegański). Wszystkie wymienione pisma musiały działać zgodnie z założeniami ówczesnego systemu politycznego, ale można było wyczuć krytyczne podejście prasy do gierkowskiej propagandy sukcesu. Z wyróżniających się materiałów dokumentalnych tamtego okresu można wymienić zdjęcia Adama Bujaka, który w latach 60 dokumentował zwykłe życie oraz kładł silny nacisk na przeżywanie kultów religijnych w tamtym okresie w Polsce.  W tym miejscu należałoby również wspomnieć działalność fotograficzną Krzysztofa Pawela z lat 80. Jednym z ważniejszych wydarzeń fotograficznych tego okresu był Ogólnopolski Przegląd Fotografii Socjologicznej w Bielsku Białej w 1980 roku. Pokazano wtedy osiem wystaw prezentujących osiągnięcia fotografii prasowej i reportażu tego okresu. Kolejnym istotnym wydarzeniem kulturalnym związanym z fotografią okresu komunizmu były bardzo popularne wystawy zorganizowane dla upamiętnienia strajków solidarnościowych w 1980 roku. Swoje prace pokazywali wtedy między innymi : Witold Górka, Stanisław Markowski oraz Bogusław Biegański. Na szczególną uwagę zasługują również pełne dramatyzmu zdjęcia Bogusława Nieznalskiego z okresu stanu wojennego. 

Fot. Bogusław Nieznalski, Sierpień 1980, 1980 rok

Na wymienienie zasługuje również cykl „Zapis socjologiczny” realizowany od końca lat siedemdziesiątych przez Zofię Rydet. Fotografie nawiązują do twórczości Augusta Sandera i doskonale obrazują stan i oblicze społeczeństwa polskiego tamtego okresu. Rydet zwracała szczególną uwagę na wizerunek religijnej wsi polskiej, która była wówczas pogrążona w głębokiej nędzy. Po wyborach 1989 roku i powstaniu rządu Tadeusza Mazowieckiego cenzura została zniesiona i nastąpił okres przejścia kultury, w tym również fotografii z ustroju komunistycznego ku państwu liberalnemu. Upadła w 1991r. Federacja Amatorskich Stowarzyszeń Fotograficznych, która mocno związana była z poprzednim ustrojem.  Zamknięto również, w 1991 roku, jedyną działającą w PRLu Centralną Agencję Fotograficzną, której archiwa weszły w skład nowo powstałej Polskiej Agencji Prasowej. W 1990 roku zamknięte zostały jedyne polskie wydawnictwa/magazyny fotograficzne „Fotografia” i „Foto” oraz związany z Federacją Amatorskich Stowarzyszeń Fotograficznych biuletyn o historii i teorii fotografii „Obscura”.

Fot. Zofia Rydet "Zapis socjologiczny"

W kolejnych częściach cyklu zaprezentuję rozwój i współczesny stan fotografii dokumentalnej i reportażu w Polsce.